Evliya Çelebi Seyahatnamesi'ndeki Eş Anlamlı Sözlük Birimleri

Abstract

Bu çalışmada eş anlamlılık, Evliya Çelebi Seyahatnamesi eserinde ele alınmıştır. Evliya Çelebi'nin gerek Arapça ve Farsçayı çok iyi bilmesi gerek Seyahatname'nin yazıldığı dönemde Türkçenin, Arapça ve Farsça başta olmak üzere birçok dilden ödünçlemeler yapması eserde eş anlamlıların yaygın olarak kullanıldığını göstermiştir. Metin dil bilimi esas alınarak hazırlanan çalışmada, Seyahatnamede tespit edilen eş anlamlı sözlük birimleri için 'Ödünçlenmiş Kelimelerde Eş Anlamlılık', 'Biri Türkçe Diğeri Ödünçlenmiş Kelimelerde Eş Anlamlılık', 'Türkçe Kelimelerde Eş Anlamlılık' başlıkları belirlenmiştir. Ayrıca çalışmada, her bölüm kendi içinde 'Mutlak Eş Anlamlılık, 'Bilişsel Eş Anlamlılık' ve 'Yakın Anlamlılık' açısından değerlendirilirken eş anlamlı sözlük birimlerinin yapıları da 'tek kelimeden oluşan eş anlamlılar, kelime öbeği ile oluşan eş anlamlılar' biçiminde bir ölçüt olarak ele alınmıştır. Dil bilimciler 'dilde her anlam için ayrı bir kelime bulunmalıdır' önermesinden hareketle mutlak eş anlamlılığa tereddütle yaklaşarak bir dilde bütünüyle aynı anlamı taşıyan kelimelerin olmayacağını ifade ederler. Ancak bir dilde ödünçlenerek kullanım alanı bulan kelimeler o dile ait başka kelime veya kelimelerle mutlak eş anlamlılık özelliği gösterebilmektedir. Türkçede 'ak, kara, gök, al' gibi göstergelerin, ödünçleme yoluyla dile yerleşen beyaz (Ar.), siyah (Far.), mavi (Ar.), kızıl (Ar.) vb. kelimeleri ile 'ak/beyaz', 'kara/siyah', 'gök/mavi', 'al/kızıl' gibi eş anlamlılık oluşturduğu görülür. Evliya Çelebi'nin eserinde ödünçlenmiş bir kelimeyi kullanırken aynı bağlamda ya da bir sonraki bağlamlarda Türkçe karşılığına da yer verdiği görülmüştür. Çelebi'nin bilinçli olarak yaptığı bu dil kullanımı, eserin eş anlamlılar açısından zenginliğini ortaya koymasının yanı sıra mutlak eş anlamlılık özelliği gösteren kelime çiftlerinin tespit edilmesini de sağlamıştır. Çalışmada, kullanım sıklığı yoğun olan kelimelerin yanı sıra bir kere tanıklanan kelimeler de eş anlamlılar arasında değerlendirilmiştir. Seyahatname'nin içeriğinin zenginliği ve Evliya Çelebi'nin dil kullanımındaki ustalığı sebebiyle Seyahatname, bütüncül olarak değerlendirilmek istenmiştir. Bu nedenle Seyahatname'nin tüm ciltleri (1-10) taranarak eserin eş anlamlılık açısından görünümü ortaya konmuştur. Anlam bilimi çalışmalarının önemli bir kuramı olan eş anlamlılığın, Osmanlı Türkçesi genelinde ve Seyahatname özelinde ele alınıp incelenmediği görülmüştür. Bu çalışma ile hem Osmanlı Türkçesi döneminin hem de Seyahatname'nin eş anlamlılara dair söz varlığının bütüncül bir şekilde gösterilmesi amaçlanmıştır. Hazırlanan çalışmanın eş anlamlılık ve Seyahatname üzerine yapılacak çalışmalara katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Anahtar Sözcükler: Metin dil bilimi, Anlam bilimi, Eş anlamlılık, Seyahatname.In this study, synonymy is analyzed with a special focus on Evliya Çelebi Seyahatname. The fact that Evliya Çelebi knew both Arabic and Persian very well and that Turkish borrowed from many languages, especially Arabic and Persian, during the period when the Seyahatname was written, showed that synonyms were widely used in the work. In this study, which was prepared on the basis of text-linguistics, synonyms were evaluated under the headings of 'synonymy in borrowed words, synonymy in one borrowed and one Turkish word, synonymy in Turkish words' as well as being classified according to the types of 'absolute synonymy, cognitive synonymy, close synonymy' used for synonymy in semantic studies. After the scanning of Evliya Çelebi Seyahatnamesi, it was seen that word pairs showing synonymy were not only composed of single words but also of phrases. For this reason, in addition to the titles mentioned above, the titles 'synonyms formed by a single word' and 'synonyms formed by a phrase' were also added. Semantic scholars approach absolute synonymy with hesitation, stating that there cannot be words that have exactly the same meaning in a language. However, words that are borrowed in a language may show absolute synonymy with other words or words belonging to that language. When Evliya Çelebi uses a borrowed word in his work, it is seen that he also includes its Turkish equivalent in the same context or in the following contexts. This deliberate use of language by Çelebi not only reveals the richness of the work in terms of synonyms but also enables the identification of word pairs that show absolute synonymy. In the study, in addition to the words with high frequency of use, the words that were witnessed only once were also evaluated among the synonyms. Due to the richness of the content of the Seyahat-name and Evliya Çelebi's mastery in the use of language, it was desired to evaluate the text holistically throughout the period. For this reason, all volumes of the Seyahatname (1-10) were scanned and the appearance of the work in terms of synonymy was revealed. It has been observed that synonymy, which is an important theory of semantic studies, has not been examined in Ottoman Turkish in general and Seyahatname in particular. This study aims to present the synonyms of both the Ottoman Turkish period and the Seyahatname in a holistic manner. Keywords: Text-linguistics, Semantics, Synonymy, Seyahatname.