Münif Paşa ile Akyiğitzade Musa Bey'in Eserlerinde Ticaret Serbestisi ve Himaye Usulü: Mukayeseli Bir İnceleme

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu, kapitalizme eklemlenme sürecinde iktisadi zihniyette bir çok değişim geçirmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, 'Ticaret serbest mi bırakılmalı yoksa korumacı politikalar mı izlenmeli?' sorusu üzerine pek çok tartışma yaşanmış ve fikir ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın amacı, dönemin önde gelen şahsiyetlerinden Akyiğitzade Musa Bey ile Münif Paşa'nın eserleri bağlamında 'ticaret serbestisi' ve 'himaye usulü' kavramlarını tüm yönleri ile ele almaktır. Araştırmada kullanılan üç temel kaynak; Akyiğitzade Musa Bey'in İktisat Yahut İlm-i Servet, İlm-i Servet Veyahut İlm-i İktisat adlı eserleri ile Münif Paşa'nın İlm-i Servet adlı eseridir. Adı geçen eserler, Musa Bey ile Münif Paşa'nın bakış açıları ile 'ticaret serbestisi' ve 'himaye usulü' kavramları üzerinden karşılaştırmalı biçimde ele alınmıştır. Bu sayede, serbesti ve himaye taraftarlarının öne sürdükleri delil ve karşıt görüşlerden, fikri ayrılığının çıkış sebepleri ortaya çıkarılmıştır. Araştırma sonucunda, Musa Bey'in himaye usulünü savunduğu, korumacılığın belli bir süreliğine ve verimli sektörlerde olması gerektiği, uluslararası rekabet gücüne erişildiğinde peyderpey himayenin kaldırılarak serbest ticarete geçilmesi düşüncesine sahip olduğu tespit edilmiştir. Münif Paşa'nın, ticaretin tamamen serbest bırakılması taraftarı olduğu, iktisadi liberalizm yanlısı olduğu, kısıtlama ve gümrük uygulamalarının teşebbüs hürriyetini engelleyeceği fikrinde olduğu belirlenmiştir. Eserlerin yayın dönemi, tarihi ve ekonomik şartlar dikkate alındığında, iki düşünürün de konuyu objektif biçimde ele aldığı, karşı görüşte olanların savunmaları ve delillerinin kapsamlıca tahlil edildiği, en sonunda kendi düşüncelerinin ne olduğuna temas etmeleri bu bağlamda yapılan tartışmalara zengin bir temel oluşturmuştur. Osmanlı İmparatorluğu'nun miadını doldurması ile berebar, iktisadi manada benzer sorunlar ve tartışmalar iki kutuplu olarak 'liberal iktisat' ve 'milli iktisat' biçiminde Türkiye Cumhuriyeti'ne sirayet etmiştir. Elde edilen bulgu ve tespitlerden hareketle bu çalışmanın, iki asırlık iktisadî zihniyet evriminin serimlenmesine ve iktisat tarihi çalışmalarına katkı sağlaması umulmakta, ayrıca konu üzerine akademik çalışma yapmak isteyenlere metodolojik olarak perspektif kazandırması beklenmektedir.This study aims to contextualise the concepts of 'freedom of trade' and 'protectionism' were discussed with all their aspects in the context of the works of Akyiğitzade Musa Bey and Münif Pasha, who were the leading figures of that period. The three primary sources used in the research are Akyiğitzade Musa Bey's 'İktisat or İlm-i Servet', 'İlm-i Servet or İlm-i İktisat' and Münif Pasha's 'İlm-i Servet'. These works are discussed comparatively from the perspectives of Musa Bey and Münif Pasha and the concepts of 'freedom of trade' and 'protection method'. In this way, the reasons for the emergence of the disagreement were revealed from the evidence and adverse opinions put forward by the supporters of freedom and protection. The results show that Musa Bey defended protectionism and he thoughts protectionism should be for a certain period and in productive sectors. Also, Musa Bey thoughts that when the international competitive power was reached, the protectionism should be removed gradually, and free trade should be started. It has been determined that Münif Pasha was in favor of the complete liberalization of trade, was in favor of economic liberalism, and believed that restrictions and customs practices would hinder the freedom of enterprise. Considering the publication period historical and economic conditions of the works, both thinkers dealt with the issue objectively, the defenses and evidence of those who disagreed were analyzed comprehensively, and finally touched on their own thoughts, providing a rich basis for the discussions made in this context. With the Ottoman Empire out of date, similar economic problems and debates spread to the Republic of Turkey in the form of 'liberal economics' and 'national economy' as an antipole. Based on the findings and determinations obtained, it is hoped that this study will contribute to the exposition of two centuries of economic mentality evolution and economic history studies. It is also expected to provide a methodological perspective to those who want to conduct academic studies on the subject.