Mütekaddimîn Dönemi Eş'arî Kelâm Kaynaklarında Hadis Kullanımı ve Haber-i Vâhid'in Delil Değeri

Abstract

Bu tez, mütekaddimîn dönemi Eş'arî kelâm literatüründe kullanılan hadisleri tespit etmeyi ve bu bağlamda haber-i vâhidin delil değerini konu edinmektedir. Dinin aslî ilkelerini kendine konu edinen kelâm ilmi daima kesin delillerin peşinde olmuş, zan ifade eden delillerle argümantasyonda bulunmamaya gayret etmiştir. Bu itibarla duyular, haber ve akıl bilgi kaynakları olarak kabul edilmiş, haber-i vâhitler zannî bilgi içerdiğinden dolayı inanç ilkelerini ispat etmede ilke olarak kullanılmaması gerektiği belirtilmiştir. Teoride böyle olmakla birlikte pratikte sem'iyyât konuları başta olmak üzere kelâmın diğer meselelerinde zaman zaman haber-i vâhitlerin kullanıldığı görülmektedir. Bu çalışmada söz konusu çeşkili durumu ortaya koymak için öncelikle Eş'âri kelâm geleneğinde haber-i vâhitlerin delil değeri tartışıldı, ikinci olarak Ebû'l-Hasen el-Eş'arî, Bâkıllânî, İbn Fûrek, Ebû İshâk el-İsferâyînî, Ebû'l-Muzaffer el-İsferâyînî, Abdülkâhir el- ve Cüveynî gibi önde gelen Eş'arî kelâmcıların temel eserleri çerçevesinde hangi konuda kaç hadis kullanıldığı tespit edilmeye çalışıldı. Bu çalışmada haber-i vahitlerin delil değeri nitel bir yöntemle analiz edildi ve mütekaddim dönem Eş'arî kelâm literatüründeki mevcut hadisler, ilgili kaynaklar baştan sona tetkik edilerek tespit edilmeye çalışıldı. Her ana başlığın ve her bölümün sonunda bahsi geçen konularla ilgili bir icmal yapılarak toplam sayıya ulaşıldı ve nih inde bölümlere göre kullanılan hadislerin yoğınluğunun ne anlam ifade ettiği tartışıldı. Çalışmada 13 klasik Eş'arî kelâm metni sistematik olarak taranmış; ilâhiyyât, nübüvvât, sem'iyyât ve diğer kelâmî konulara dair başlıklarda toplamda 1348 âyet ve 272 hadisin kullanıldığı tespit edilmiştir. Hadislerin en çok kullanıldığı alan 95 hadisle İlâhiyyât konularıdır. Bâkıllânî, özellikle Halku'l-Kur'an meselesinde 48 hadis kullanarak hadis kullanımında öne çıkan isim olmuştur. En çok atıf yapılan hadis kaynakları ise sırasıyla Ahmed b. Hanbel'in el-Müsned'i, Buhârî, Müslim, Tirmizî, Ebû Dâvûd ve İbn Mâce olmuştur.This thesis aims to identify the hadiths cited in the early Ash'arī kalām literature (mutaqaddimūn period) and to examine the evidentiary value of solitary reports (khabar al-wāḥid) within this framework. Kalām, as a discipline that deals with the fundamental principles of Islamic belief, has always sought certain (qat'ī) proofs and has generally avoided arguments based on conjectural (ẓannī) evidence. Therefore, sense perception, reason, and authentic transmission (khabar) are recognized as sources of knowledge, while khabar al-wāḥid—being conjectural in nature—has traditionally been deemed unsuitable as a basis for core tenets of faith. However, despite this theoretical stance, such reports are at times employed in practice, particularly in matters related to the sam'iyyāt (transmitted theological issues) and other secondary topics. To illustrate this discrepancy, the study first discusses the theoretical position of the Ash'arī tradition on the evidentiary value of khabar al-wāḥid. It then proceeds to analyze how many hadiths are used on which theological topics in the foundational works of leading Ash'arī scholars such as Abū al-Ḥasan al-Ash'arī, al-Bāqillānī, Ibn Fūrak, Abū Isḥāq al-Isfarāyīnī, Abū al-Muẓaffar al-Isfarāyīnī, 'Abd al-Qāhir al-Baghdādī, and al-Juwaynī. The study employs a qualitative methodology to analyze the evidentiary role of solitary reports and identifies the hadiths quoted in early Ash'arī kalām texts by conducting a thorough reading of 13 classical sources. At the end of each main section and chapter, a summary is provided, and the total number of cited hadiths is determined. The study concludes with an evaluation of what the frequency of hadith usage signifies for each subject area.