Osmanlı Dönemi Cezayir Edebiyatında Edebî Üslup ve Şiir: Abdülkerîm El-fekûn ve Ahmed B. Ammar Örneği

Abstract

Bu tez, Osmanlı idaresindeki Cezayir'in (1516-1830) genel siyasi-idari yapısını, kültürel dinamiklerini ve edebî üretimini disiplinlerarası bir yaklaşımla analiz ederek dönemin poetikasını çıkartmaya odaklanmaktadır. Osmanlı yönetiminin Cezayir'de sağladığı siyasi esnekliğin ve kültürel çoğulculuğun edebî canlılığın şekillenmesindeki rolünü ortaya koymaya çalışmaktadır. Çalışmanın amacı, bu dönemin sosyokültürel ve entelektüel mirasını, özellikle Abdülkerîm el-Fekûn (1580-1662) ve İbn Ammâr el-Cezâirî (1707-1790 sonrası) üzerinden derinlemesine inceleyerek, Osmanlı-Mağrip etkileşiminin edebi tesirini anlamaya çalışmaktır. Yöntem olarak, tarihsel analiz, metinsel değerlendirme ve sosyokültürel bağlam analizi benimsenmiştir. Bu minvalde arşiv belgeleri, şiir divanları ve biyografi eserleri karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bulgular, Cezayir'in 'Garp Ocakları' modeli çerçevesinde geliştirilen yarı özerk yapının, dört evrede (Beylerbeyiler, Paşalar, Ağalar, Dayılar) dönüşüm geçirdiğini ve askerî cumhuriyet karakteri kazandığını göstermektedir. Kültürel alanda Hanefî-Mâlikî mezhepleri ile Sufi tarikatlarının iç içe geçtiği, vakıfların eğitim ve mimariyi (Endülüs-Osmanlı sentezi) desteklediği tespit edilmiştir. Edebî üretimde ise dini-tasavvufi şiir başta olmak üzere siyasi eleştiri ve sosyal temalar öne çıkmış; şiir-i melhun ve müvaşşah gibi formlar toplumsal iletişimde etkili olmuştur. el-Fekûn, 17. yüzyılda dini liderlik rolü, sosyal kriz yönetimi (veba, isyan) ve Osmanlı otoritesiyle kurduğu işbirliğiyle öne çıkar. İbn Ammâr ise 18. yüzyılda müftülük görevi, trans-bölgesel entelektüel ağı (Hicaz, Tunus, Fas) ve edebî yenilikçiliği (müvaşşah geleneği, belâgat) ile temayüz eder. Sonuç olarak, her iki âlim de Osmanlı idaresi altında dini, kültürel ve edebi gelenek oluşturma, toplumsal eleştiriyi dile getirme ve manevi arayışı edebiyatla harmanlama noktasında kritik roller üstlenmiştir. Cezayir'in Osmanlı idaresi altındaki üç asırlık tecrübesi, siyasi esneklik, kültürel çoğulculuk ve dinî hoşgörüyle şekillenmiş; bu miras modern Cezayir ulusal hafızasında temel referans olmayı sürdürmüştür. Ancak el yazması kayıpları ve biyografik belirsizlikler, dönemin kapsamlı değerlendirmesini kısıtlayan faktörler olarak öne çıkmaktadır.This thesis focuses on reconstructing the poetics of the era by employing an interdisciplinary approach to analyze the political-administrative structure, cultural dynamics, and literary production of Ottoman Algeria (1516–1830). It seeks to demonstrate the role of political flexibility and cultural pluralism, fostered by Ottoman rule, in shaping Algeria's literary vitality. The study aims to understand the literary impact of Ottoman-Maghrebi interactions by examining the sociocultural and intellectual heritage of this period, with a particular focus on the contributions of ʿAbd al-Karīm al-Fakkūn (1580–1662) and Ibn ʿAmmār al-Jazāʾirī (1707–post 1790). Methodologically, it adopts historical analysis, textual criticism, and sociocultural contextualization, comparatively examining archival documents, poetic dīwāns, and biographical works. Findings reveal that Algeria's semi-autonomous structure—developed within the framework of the 'Western Regencies' (Garp Ocakları) model—underwent transformation across four phases (Governors-General, Pashas, Aghas, Deys) and acquired a military-republican character. Culturally, the intertwining of Ḥanafī-Mālikī legal schools and Sufi orders was observed, with waqfs (endowments) supporting education and architecture (Andalusi-Ottoman synthesis). In literary production, religious-mystical poetry predominated, alongside political critique and social themes; forms such as şiir-i melhun and muwaššaḥ served as effective tools for social communication. Al-Fakkūn emerged prominently in the 17th century through his religious leadership, social crisis management (plague outbreaks, rebellions), and collaboration with Ottoman authority. Ibn ʿAmmār distinguished himself in the 18th century through his muftiship, transregional intellectual networks (Hijaz, Tunis, Morocco), and literary innovation (muwaššaḥ tradition, rhetoric/belâgat). In conclusion, both scholars assumed critical roles in shaping religious, cultural, and literary traditions under Ottoman rule, articulating social critique, and blending spiritual quest with literature. Algeria's three-century Ottoman experience was defined by political flexibility, cultural pluralism, and religious tolerance; this legacy remains a foundational reference in modern Algerian national memory. However, manuscript losses and biographical ambiguities persist as factors limiting comprehensive assessment of the period.